Năm 2025 đánh dấu cột mốc tròn một thế kỷ kể từ khi tờ Báo Thanh Niên – cơ quan tuyên truyền của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên – do lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sáng lập, ra số đầu tiên ngày 21-6-1925. Đó cũng là ngày lịch sử mở đầu cho sự hình thành và phát triển của nền báo chí cách mạng Việt Nam – luôn gắn bó chặt chẽ với sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, bảo vệ Tổ quốc và xây dựng chủ nghĩa xã hội.

Từ đầu những năm 1920, tư tưởng cách mạng vô sản được truyền bá vào Việt Nam thông qua các tờ báo như Le Paria, L'Humanité và Inprekorr. Bước ngoặt đến vào cuối năm 1924, khi Nguyễn Ái Quốc – phái viên Quốc tế Cộng sản và là Uỷ viên Bộ Phương Đông của Quốc tế – tới Quảng Châu (Trung Quốc) để trực tiếp chỉ đạo phong trào cách mạng Việt Nam và một số nước Đông Nam Á.

Ngày 21-6-1925, báo Thanh niên do lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sáng lập ra số đầu tiên, đánh dấu sự ra đời của nền báo chí cách mạng Việt Nam. Là cơ quan ngôn luận của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, Báo không chỉ là công cụ tuyên truyền mà còn kết hợp đào tạo cán bộ cách mạng. Măng sét Báo Thanh Niên in trên đầu trang l, chạy ngay từ trái sang phải vẽ ngôi sao năm cánh, bên trong ngôi sao viết số báo, rồi đến hai chữ Thanh niên - chữ Hán, và Thanh niên - chữ Việt. Hàng dưới, về bên phải có ngày ra của số ấy. Tất cả những chữ trên đều đặt trong khung kẻ trang trọng. Báo in xong phần lớn được gửi về trong nước theo đường dây bí mật. Một số được gửi đến các tổ chức của Hội ở Thái Lan, Trung Quốc, người Việt yêu nước ở Pháp và đến Quốc tế Cộng sản.

Sau Thanh Niên, Nguyễn Ái Quốc tiếp tục thành lập các tờ báo Kông Nông (1926) để tuyên truyền trong công - nông và Lính Kách mệnh (1927) nhằm vận động, giác ngộ binh lính người Việt trong quân đội Pháp. Tuy nhiên, sau cuộc chính biến tháng 4-1927 do Tưởng Giới Thạch cầm đầu, buộc các hoạt động phải chuyển vào bí mật; Kông Nông và Lính Kách mệnh ngừng xuất bản, riêng Thanh Niên vẫn tiếp tục.

Ngày 1-10-1929, Báo Búa Liềm – cơ quan trung ương của Đảng Cộng sản Đông Dương – ra số đầu tiên, do Trịnh Đình Cửu phụ trách. Dù chỉ tồn tại đến tháng 2-1930 (số 9), tờ báo đã đánh dấu sự trưởng thành của báo chí cách mạng. Cùng thời điểm, Báo Đỏ của chi bộ Đảng Cộng sản An Nam tại Thượng Hải cũng ra đời, in tay trên giấy sáp.

Theo thống kê, từ 1925 đến cuối năm 1929, đã có hơn 50 tờ báo và tạp chí cách mạng xuất bản. Đến tháng 6-1936, báo chí Việt Nam phát triển mạnh với 230 tờ các loại. Giai đoạn 1936–1939, báo chí cách mạng lần đầu hoạt động công khai và mở rộng giao lưu quốc tế. Tuy nhiên, từ đầu năm 1939, dưới sức ép từ các đạo luật cấm Đảng Cộng sản, báo chí cách mạng quay trở lại hoạt động bí mật. Dù vậy, giai đoạn 1939–1945 vẫn chứng kiến khí thế cách mạng lên cao, chuẩn bị cho thắng lợi cuối cùng.

Giai đoạn này đánh dấu bước ngoặt trọng đại trong lịch sử dân tộc Việt Nam và cũng là thời kỳ phát triển mạnh mẽ của báo chí cách mạng. Ngay sau thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam và Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhân dân ta bước vào cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược. Cùng lúc, báo chí cách mạng chuyển mình, đóng vai trò xung kích trên mặt trận tư tưởng và thông tin.

Ngày 2-9-1945, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời. Chỉ ít lâu sau, hai cơ quan báo chí đầu tiên của nước Việt Nam độc lập là Thông tấn xã Việt Nam và Đài Tiếng nói Việt Nam được thành lập.

Dù số lượng đầu báo giảm mạnh – đến năm 1952 chỉ còn khoảng 50 tờ – nhưng diện phục vụ lại được mở rộng. Đặc biệt, từ đầu những năm 1950, báo chí cách mạng không còn bó hẹp trong vùng tự do mà lan rộng ra vùng tạm chiếm, các thành phố lớn. Trong suốt 9 năm kháng chiến chống thực dân Pháp, báo chí cách mạng là vũ khí sắc bén, góp phần làm nên Chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ, như khẳng định của Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Đại hội lần thứ II Hội Nhà báo Việt Nam, đó là báo ''đã đóng góp vào cuộc kháng chiến thắng lợi”.

Sau Hiệp định Geneva năm 1954, hòa bình lập lại ở miền Bắc, báo chí cách mạng Việt Nam bước vào giai đoạn phát triển vượt bậc cả về số lượng lẫn chất lượng. Đến năm 1957, miền Bắc có 134 tờ báo, trong đó có 5 tờ nhật báo, 15 tuần báo, 20 bán nguyệt san và nguyệt san.

Một dấu mốc quan trọng là ngày 20-5-1957, Luật về chế độ báo chí của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời. Chương I của luật khẳng định trách nhiệm của báo chí và nhà báo cách mạng: ''Báo chí dưới chế độ ta, bất kỳ là của một cơ quan chính quyền, đảng phái chính trị, đoàn thể nhân dân hoặc của tư nhân cũng đều là công cụ đấu tranh của nhân dân, phải phục vụ quyền lợi của Tổ quốc, của nhân dân, bảo vệ chế độ dân chủ nhân dân, ủng hộ chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa''.

Giai đoạn này, báo chí miền Bắc đồng hành với các sự kiện chính trị lớn như Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ III (9-1960), đẩy mạnh tuyên truyền xây dựng chủ nghĩa xã hội, đấu tranh chống tư tưởng tư sản, phản bác âm mưu chia cắt đất nước của chế độ Mỹ – Diệm. Tại miền Nam, báo chí đấu tranh hợp pháp từng bước hình thành sau Hiệp định Geneva. Tuy nhiên, dưới chế độ đàn áp của Mỹ – Diệm, nhiều tờ báo bị cấm, nhà báo bị bắt hoặc buộc bỏ nghề. Sau khi Diệm bị lật đổ, phong trào báo chí đô thị miền Nam trở nên mạnh mẽ hơn, tố cáo bản chất xâm lược của Mỹ và bộc lộ tinh thần yêu nước ngày càng rõ rệt.

Ở vùng giải phóng, hoạt động báo chí cách mạng tiếp tục phát triển. Ngày 12-10-1960, Thông tấn xã Giải phóng ra đời. Tiếp đó là Đài Phát thanh Giải phóng (1-2-1962), Báo Nhân Dân miền Nam (1-10-1964) và Báo Giải Phóng của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam (20-10-1964).

Mặc dù chiến tranh khốc liệt, giai đoạn 1960–1975 vẫn có 80 đầu báo, trong đó 52 tờ được xuất bản trong 5 năm đầu (1960–1965), và 17 tờ ra đời trong giai đoạn 1965–1975. Báo địa phương chiếm hơn 30%, tạp chí chuyên ngành chiếm gần 50%, cho thấy sự quan tâm đặc biệt đến nghiên cứu, học thuật trong điều kiện chiến tranh.

Đặc biệt, sự kiện phát sóng thử nghiệm Truyền hình Việt Nam ngày 7-9-1970 và chương trình chính thức đầu tiên ngày 27-1-1971 đã mở ra một loại hình báo chí mới – truyền hình.

Sau năm 1975, báo chí cách mạng Việt Nam bước vào giai đoạn phát triển mới, mở rộng về quy mô, nâng cao vị thế trong đời sống chính trị – xã hội của đất nước. Ngày 7-7-1976, Hội Nhà báo Việt Nam và Hội Nhà báo yêu nước và dân chủ miền Nam thống nhất thành một tổ chức duy nhất hoạt động trên phạm vi toàn quốc, lấy tên là Hội Nhà báo Việt Nam. Đây là sự kiện quan trọng, tạo nên một hệ thống báo chí đồng bộ, thống nhất từ trung ương đến địa phương.

Ngoài ra, nhiều tờ báo lớn cũng được hợp nhất: Báo Cứu Quốc và Báo Giải Phóng thành Báo Đại Đoàn Kết; Báo Văn nghệ Giải phóng nhập với Báo Văn nghệ; Phụ nữ Việt Nam thống nhất trên cả nước; Báo Lao Động trở thành cơ quan của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam. Từ năm 1976, Báo Nhân Dân, Tạp chí Học tập (sau đổi tên thành Tạp chí Cộng sản tháng 1-1977) được in và phát hành đều đặn tại TP Hồ Chí Minh, bảo đảm thông tin kịp thời giữa hai miền Nam – Bắc.

Thống nhất hệ thống báo chí là thành tựu nổi bật giai đoạn 1976–1986, đáp ứng yêu cầu tuyên truyền trong thời kỳ cả nước đi lên chủ nghĩa xã hội. Báo chí phát triển mạnh cả về loại hình và nội dung, đặc biệt ở miền Nam với hàng loạt tờ báo mới xuất hiện ngay sau ngày giải phóng.

Đầu thập niên 1980, một số tờ báo tiên phong đổi mới mô hình hoạt động: Tự hạch toán giấy in và phát hành, tạo tiền đề cho đổi mới công tác báo chí sau này. Đại hội V Hội Nhà báo Việt Nam (1989) đã thẳng thắn nhìn nhận yêu cầu đổi mới nội dung, phương thức hoạt động báo chí theo hướng vừa là tiếng nói của Đảng, đồng thời là diễn đàn của nhân dân.

Đại hội VI của Đảng Cộng sản Việt Nam (tháng 12-1986) mở ra thời kỳ đổi mới toàn diện đất nước, trong đó báo chí giữ vai trò đặc biệt. Báo chí cách mạng Việt Nam trở nên sôi động, phản biện, sắc bén, và được xã hội ghi nhận như một lực lượng xung kích trên mặt trận tư tưởng và văn hóa.

Ngày 25-5-1987, loạt bài “Những việc cần làm ngay” của Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh đăng trên Báo Nhân Dân đã khởi đầu cho làn sóng đổi mới trong báo chí. Những bài viết dũng cảm, chỉ đích danh tiêu cực, đặc quyền đặc lợi… đã khơi nguồn cho một phong trào báo chí phê bình, đồng hành cùng công cuộc cải cách.

Đại hội V Hội Nhà báo Việt Nam (10-1989) xác định rõ: Báo chí không chỉ là tiếng nói của Đảng mà còn là diễn đàn của nhân dân. Ngày 20-1-1990, Luật Báo chí mới được Quốc hội thông qua, lần đầu xác định rõ quyền hạn, nghĩa vụ của nhà báo, tổng biên tập và Hội Nhà báo Việt Nam.

Báo chí cũng chứng tỏ bản lĩnh khi đối diện với những biến động lớn trên thế giới như sự tan rã của Liên Xô và Đông Âu. Các tờ Nhân Dân, Quân đội nhân dân, Lao động, Sài Gòn Giải phóng, Tiền phong, Văn nghệ… không chỉ thông tin trung thực mà còn định hướng dư luận xã hội, khẳng định lập trường phát triển đất nước theo con đường xã hội chủ nghĩa.

Giai đoạn này, hệ thống báo chí phát triển vượt bậc cả về số lượng và hình thức. Tính đến năm 1993, cả nước có 320 tờ báo và tạp chí, phát hành hơn 350 triệu bản. Báo chí địa phương tăng nhanh, từ 69 đơn vị (1989) lên 120 đơn vị (1993), góp phần thu hẹp khoảng cách giữa báo trung ương và báo địa phương.

Các thể loại báo chí được đa dạng hóa, như tin nhanh, điều tra, phóng sự, bút ký, ảnh báo chí, phỏng vấn chuyên sâu. Đài Tiếng nói Việt Nam, Đài Truyền hình Việt Nam cải tiến mạnh mẽ về nội dung và hình thức, bắt đầu ra các chương trình cuối tuần, chủ nhật… in đẹp, nội dung hấp dẫn.

Báo chí Việt Nam thời kỳ đầu đổi mới đã đặt nền móng cho một nền báo chí hiện đại, dân chủ hơn, gắn bó chặt chẽ với cuộc sống nhân dân và công cuộc phát triển đất nước. Thời kỳ này, báo chí giữ vai trò phản biện xã hội, thúc đẩy dân chủ, minh bạch, đấu tranh chống tiêu cực, bảo vệ người yếu thế, đồng thời là kênh truyền thông giúp nâng tầm vị thế Việt Nam trên trường quốc tế.

Theo PGS, TS Lê Thị Thục, Ủy viên Hội đồng Biên tập - Xuất bản, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật, giai đoạn từ năm 1986 đến nay, báo chí là động lực thúc đẩy công cuộc đổi mới, phát triển và hội nhập. Báo chí cách mạng trong thời kỳ này không chỉ tiếp tục giữ vững vai trò là công cụ tuyên truyền mà còn trở thành kênh thông tin phản biện xã hội và động lực thúc đẩy dân chủ hóa đời sống xã hội. Báo chí đóng vai trò then chốt trong việc truyền tải tư tưởng đổi mới của Đảng, cổ vũ các mô hình phát triển mới, khuyến khích tinh thần năng động, sáng tạo của các tầng lớp nhân dân. Thông qua các loạt bài điều tra, phóng sự phản ánh thực tiễn đời sống kinh tế-xã hội, báo chí đã tiếp thêm động lực cho cải cách thể chế, nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về mọi mặt, ngày càng khẳng định vai trò quan trọng trong thúc đẩy dân chủ, phản biện xã hội và đấu tranh phòng, chống tiêu cực. Nhiều tờ báo, nhà báo đã dũng cảm phản ánh tình trạng quan liêu, tham nhũng, lãng phí, những biểu hiện thoái hóa, biến chất trong một bộ phận cán bộ, đảng viên, góp phần tích cực vào công cuộc chỉnh đốn Đảng, làm trong sạch bộ máy, củng cố niềm tin của nhân dân vào sự lãnh đạo của Đảng.

Nhìn lại chặng đường vẻ vang 100 năm của báo chí cách mạng Việt Nam, có thể thấy rõ sự gắn bó sâu sắc với sự nghiệp giải phóng dân tộc, công cuộc đổi mới, xây dựng và phát triển đất nước. Suốt một thế kỷ qua, báo chí cách mạng luôn đồng hành cùng dân tộc, góp phần viết nên những trang sử hào hùng và oanh liệt. Lịch sử 100 năm ấy vẫn luôn tỏa sáng niềm tin, khơi dậy niềm tự hào không chỉ trong mỗi người Việt Nam, mà còn lan tỏa tới bạn bè khắp năm châu. Đó chính là hành trình phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân, đồng hành cùng sự nghiệp cách mạng của Đảng – hành trình vẻ vang của nền báo chí cách mạng Việt Nam.

Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XIII đã xác định xây dựng nền báo chí, truyền thông chuyên nghiệp, nhân văn và hiện đại. Sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ truyền thông hiện đại đặt ra nhiều thách thức nhưng cũng mở ra cơ hội để báo chí cách mạng Việt Nam khẳng định bản lĩnh, nâng cao tính chuyên nghiệp và phát huy mạnh mẽ vai trò kết nối, dẫn dắt dư luận xã hội trong không gian truyền thông mới.

^{*) Tài liệu tham khảo: Tổng quan lịch sử báo chí cách mạng Việt Nam (1925-2010) do PGS.TS Đào Duy Quát, GS.TS Đỗ Quang Hưng, PGS.TS Vũ Duy Thông (chủ biên) (NXB Chính trị Quốc gia, tháng 7-2010)}