Ngày 2-9-1945, tại Quảng trường Ba Đình, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Thời khắc lịch sử có tính chất bước ngoặt ấy không chỉ chấm dứt hơn 80 năm đô hộ, mà còn mở ra thời đại mới: Dân tộc Việt Nam từ thân phận nô lệ trở thành người làm chủ đất nước và vận mệnh. Dưới ánh sáng độc lập, dân tộc ta viết nên bản hùng ca vĩnh cửu, vang vọng đến tận hôm nay.

Sáng 19-8-1945, người dân Hà Nội và các tỉnh lân cận kéo về Quảng trường Nhà hát Lớn Hà Nội, dự lễ mít tinh hưởng ứng cuộc Tổng khởi nghĩa giành chính quyền.

Cách mạng Tháng Tám năm 1945 là cuộc cách mạng “nhanh gọn nhất, ít đổ máu nhất nhưng triệt để nhất” trong lịch sử dân tộc. Chỉ trong vòng 15 ngày (từ 14 đến 28-8), chính quyền về tay nhân dân trên phạm vi cả nước.

Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng từng khẳng định: “Thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám là kết quả của đường lối đúng đắn, nghệ thuật lãnh đạo sáng tạo của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, đồng thời là sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc được phát huy đến đỉnh cao”.

Không phải ngẫu nhiên mà nhiều học giả quốc tế đánh giá cao cuộc cách mạng này. Nhà sử học Mỹ David Marr trong cuốn Vietnam 1945: The Quest for Power nhận định: “Hiếm có dân tộc nào giành được độc lập bằng sức mạnh tự thân, trong bối cảnh quốc tế phức tạp và không có sự hậu thuẫn trực tiếp từ bất kỳ cường quốc nào như Việt Nam”.

Trước thời khắc lịch sử quyết định của dân tộc, Nghị quyết Hội nghị lần thứ VIII Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương, tháng 5-1941 khẳng định: “Trong lúc này quyền lợi của bộ phận, của giai cấp phải đặt dưới sự sinh tử, tồn vong của quốc gia, của dân tộc. Trong lúc này nếu không giải quyết được vấn đề dân tộc giải phóng, không đòi được độc lập, tự do cho toàn thể dân tộc, thì chẳng những toàn thể quốc gia dân tộc còn chịu mãi kiếp ngựa trâu, mà quyền lợi của bộ phận, giai cấp đến vạn năm cũng không đòi lại được”.

Ảnh trái: Lán Khuổi Nậm ở Pác Bó, xã Trường Hà, huyện Hà Quảng, Cao Bằng, nơi diễn ra Hội nghị Trung ương Đảng cộng sản Đông dương lần thứ VIII (5-1941) quyết định đặt nhiệm vụ giải phóng dân tộc lên hàng đầu và thành lập Mặt trận Việt Minh. Ảnh phải: Nghị quyết của Hội nghị Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương lần thứ VIII, tháng 5-1941.

Đồng thời, Nghị quyết cũng chỉ rõ: “…ai có lòng yêu nước thương nòi sẽ cùng nhau thống nhất mặt trận, thu góp toàn lực đem tất cả ra giành quyền độc lập, tự do cho dân tộc, đánh tan giặc Pháp - Nhật xâm chiếm nước ta”. Đáp lại lời kêu gọi của Trung ương Đảng và Lãnh tụ Hồ Chí Minh, với lòng yêu nước nồng nàn, khát vọng độc lập tự do, quyết tâm phá tan xiềng xích nô lệ, toàn đảng, toàn dân ta “Dưới sự lãnh đạo sáng suốt và hết sức nhạy bén của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhân dân ta đã chớp thời cơ, nhất tề đứng dậy khởi nghĩa trong toàn quốc, làm cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công, đánh đổ ách thống trị của phát xít, thực dân, phong kiến, giành chính quyền, lập ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa - Nhà nước dân chủ nhân dân đầu tiên ở Đông Nam Á”. Đó là thắng lợi vĩ đại của lòng yêu nước, ý chí độc lập tự chủ, tự lực, tự cường và khát vọng tự do của dân tộc Việt Nam và là thắng lợi vĩ đại của tư tưởng Hồ Chí Minh về độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.

Bằng giọng nói ấm áp, truyền cảm, Người đã đọc bản Tuyên ngôn lịch sử của dân tộc Việt Nam. Lễ đài Độc lập trên Quảng trường Ba Đình Hà Nội do kiến trúc sư Ngô Huy Quỳnh thiết kế năm 1945.

Ngày 2-9-1945, tại Quảng trường Ba Đình, hơn nửa triệu người lặng im nghe Chủ tịch Hồ Chí Minh cất tiếng đọc Tuyên ngôn Độc lập: “Tất cả mọi người sinh ra đều có quyền bình đẳng. Tạo hóa cho họ những quyền không ai có thể xâm phạm được; trong những quyền ấy có quyền được sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc…”.

Đó là lần đầu tiên một nước thuộc địa, nửa phong kiến khẳng định “quyền độc lập dân tộc” theo ngôn ngữ của thời đại - ngôn ngữ của Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền (Pháp, 1791) và Tuyên ngôn Độc lập (Mỹ, 1776), nhưng với sức mạnh từ hàng triệu con người đứng lên giành lấy, chứ không phải “ban phát”; tuyệt đối không phải cái gọi là “ăn may” như các thế lực thù địch vẫn rêu rao.

Sự ra đời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa sau thắng lợi vĩ đại của Cách mạng Tháng Tám là nền tảng và điều kiện tiên quyết để bảo đảm quyền cơ bản của nhân dân ta. Vì vậy, Chỉ thị của Ban Thường vụ Trung ương về việc Liên Xô, Trung Hoa và các nước dân chủ nhân dân thừa nhận Chính phủ ta, ngày 9-2-1950 đã khẳng định: “Nhân dân là nguồn gốc của mọi quyền lực. Quyền độc lập dân tộc và quyền làm chủ của nhân dân lao động được tổ chức thành quyền lực chính trị. Đó là Nhà nước”.

Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa vừa mới ra đời đã phải đương đầu với muôn vàn khó khăn: Giặc đói, giặc dốt và giặc ngoại xâm hoành hành, vận mệnh đất nước khác nào “ngàn cân treo sợi tóc”. Đảng ta và Chủ tịch Hồ Chí Minh vừa thực hiện sách lược mềm dẻo, thêm bạn bớt thù, tranh thủ khả năng tối đa hòa hoãn, vừa sẵn sàng đối phó với tình hình xấu nhất xảy ra. Nhưng chúng ta càng nhân nhượng kẻ địch càng lấn tới, phản bội các hiệp ước đã ký, chúng quyết tâm cướp nước ta một lần nữa. Tình thế buộc nhân dân ta đứng lên cầm vũ khí. Nhưng dưới ánh sáng độc lập; đặc biệt, từ việc “mở ra kỷ nguyên mới của dân tộc: Kỷ nguyên độc lập, tự do và chủ nghĩa xã hội” như trong Báo cáo Chính trị tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ II của Đảng đã khẳng định đã giúp Việt Nam lần lượt vượt qua những thử thách khốc liệt nhất, từ cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, đế quốc Mỹ xâm lược trước đây, đến công cuộc tái thiết đất nước và hội nhập quốc tế với nhiều thành tựu có ý nghĩa lịch sử như ngày nay.

Chủ tịch Hồ Chí Minh và các thành viên Hội đồng Chính phủ Lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra mắt sau phiên họp đầu tiên, sáng 3-9-1945. Tại phiên họp này, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đặt vấn đề về sự cần thiết phải có một bản Hiến pháp dân chủ cho nước Việt Nam.

Ghi nhận điều này, trong Diễn văn của đại biểu Đảng Cộng sản Trung Quốc tại Đại hội II của Đảng ta đã khẳng định: “Đảng Cộng sản Đông Dương đã phát động quần chúng, đã đoàn kết các dân tộc, các giai cấp, các tầng lớp nhân dân tham gia cuộc chiến tranh chống Pháp, đã giành được thắng lợi Cách mạng Tháng Tám, đã xây dựng nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, đã kiến thiết và mở rộng quân đội nhân dân, quân đội mà sức chiến đấu hiện nay đương dần dần trở nên mạnh mẽ, đã giải phóng được đất nước rộng lớn, đã sáng tạo được nhiều căn cứ địa kháng chiến (giải phóng khu) rộng lớn, đã phát triển lực lượng tổ chức của Đảng và đã đánh bại được nhiều lần tấn công của quân đội thực dân Pháp và dần dần chuyển hướng về một tổ chức hoàn toàn chủ động để tiến công quân địch tranh thủ được nhiều thắng lợi vĩ đại, đã kiên quyết duy trì cuộc chiến tranh chống Pháp và đã làm cho cuộc chiến tranh đó dần dần bước tới thắng lợi hoàn toàn”.

Theo TS Paul D. Hutchcroft, nhà nghiên cứu Đông Nam Á, Đại học Quốc gia Úc: “Cách mạng Tháng Tám chứng minh khả năng một dân tộc nhỏ bé có thể tự vươn lên giành độc lập, mở đường cho làn sóng phi thực dân hóa toàn cầu sau Chiến tranh thế giới thứ hai”.

Nhiều tài liệu ngoại giao Pháp cũng thừa nhận sự bất ngờ trước sức mạnh của một phong trào cách mạng “chỉ bằng tay không, gậy gộc, nhưng được tổ chức chặt chẽ và có sức mạnh tinh thần lớn”.

Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công và Quốc khánh 2-9-1945 là bản hùng ca vĩnh cửu của dân tộc Việt Nam.