Năm 1991, phát biểu nhân dịp được trao tặng Huy chương Vì sự nghiệp Báo chí Việt Nam, Đại tướng Võ Nguyên Giáp nói: “Nghề báo là một nghệ thuật đầy hứng thú. Sau này khi đã chuyển qua công tác quân sự, tôi thấy làm một số báo cũng giống như tổ chức một trận đánh hiệp đồng. Đó là công việc tôi luôn luôn khẩn trương. Phải phát hiện kịp thời mưu đồ, thủ đoạn của giai cấp thống trị; yêu cầu, tâm lý đa dạng và thường xuyên thay đổi của bạn đọc, nguyện vọng sâu xa của nhân dân, để biết phải làm gì”.

Đó là lời chia sẻ chân thành của một con người tài hoa, cả cuộc đời gắn bó với hai lĩnh vực tưởng như không liên quan gì đến nhau, nhưng ở cả hai, ông đều để lại dấu ấn sâu đậm: Một nhà quân sự lẫy lừng và một nhà báo kiệt xuất.

Đại tướng Võ Nguyên Giáp thời trẻ.

16 tuổi, cậu học trò Trường Quốc học Huế Võ Nguyên Giáp đã viết bài báo đầu tiên. Năm 1925, Võ Nguyên Giáp thi đỗ trường Quốc học Huế. Trong thời gian học tại đây, ông kết thân với Nguyễn Chí Diểu và nhiều học sinh yêu nước, tích cực tham gia phong trào vận động đòi ân xá cho Phan Bội Châu, để tang Phan Chu Trinh. Tháng 4-1927, ông tham gia tổ chức bãi khoá để phản đối nhà trường đuổi học Nguyễn Chí Diểu với lý do là “phần tử gây rối”. Sau bãi khoá, Võ Nguyên Giáp và một số người khác cũng bị đuổi học.

Trong bài viết “Mười lăm năm làm báo trước Cách mạng Tháng Tám” đăng trên Tạp chí Nhà báo và Công luận số tháng 8-1991, Đại tướng Võ Nguyên Giáp kể lại: Tôi nảy ra ý định viết một bài báo với tiêu đề “Đả đảo tên bạo chúa ở trường Quốc học”. Phải viết bằng tiếng Pháp để gửi cho tờ L’Annam xuất bản ở Sài Gòn, do luật sư Phan Văn Trường làm chủ nhiệm. Đây là tờ báo dám công khai đả kích thực dân Pháp. Bài báo có tiếng vang ở Huế và nhiều nơi. Mối duyên nợ với báo chí bắt đầu từ đây. Ngay sau khi đọc bài báo, Luật sư Phan Văn Trường khi đó làm chủ bút đã phải thốt lên: “Một cây bút mới xuất hiện lần đầu ở bản xứ này, mà có giọng văn sắc sảo như giọng văn Nguyễn Ái Quốc bên Paris”.

Rời trường Quốc học, anh được giới thiệu vào làm việc tại nhà xuất bản Quan hải tùng thư do Đào Duy Anh sáng lập và làm việc tại Báo Tiếng Dân của cụ Huỳnh Thúc Kháng. Anh bắt đầu học nghề làm báo và đã mạnh dạn viết nhiều thể loại, về các vấn đề chính trị - xã hội, nghiên cứu, bình luận quốc tế, trực tiếp phụ trách chuyên mục “Thế giới thời đàm” với bút danh Vân Đình.

“Hồi đó, ở Huế có báo Tiếng dân do cụ Huỳnh Thúc Kháng làm chủ bút. Đây là tờ báo lớn đầu tiên ở Trung Kỳ có tư tưởng tiến bộ. Tôi được giới thiệu vào làm biên tập ở báo Tiếng dân. Tôi viết nhiều bài với nhiều bút danh như Vân Đình, Hải Thanh - đây là dịp tốt để làm quen với mọi thể loại, từ bình luận tình hình thế giới, nghiên cứu những vấn đề chính trị, xã hội trong nước, tới điều tra, phóng sự. Cụ Huỳnh không tán thành những quan điểm “bôn-sơ-vic”, nhưng vẫn đồng ý để tôi viết một loạt bài giới thiệu chủ nghĩa Mác dưới dạng phổ thông. Những bài viết của tôi lời lẽ phải cân nhắc, nói chung đều được đăng. Nhưng cũng nhiều lần bị kiểm duyệt cắt trắng cả mấy cột báo”.

Ngay sau Mặt trận Bình dân giành thắng lợi trong cuộc Tổng tuyển cử ở Pháp, tình hình có nhiều thuận lợi, Võ Nguyên Giáp cùng một số đồng chí đã góp tiền mua lại một tờ báo sắp phá sản.

Đại tướng kể: Theo luật pháp của chính quyền thực dân, muốn ra báo bằng tiếng Pháp, chỉ cần nộp trước tờ khai tên báo, chủ nhiệm, quản lý, nếu vi phạm pháp luật, những người này sẽ bị đưa ra tòa xét xử. Nhưng muốn xuất bản một tờ báo tiếng Việt thì phải xin phép, thể lệ rất phiền phức và thường phải chờ đợi lâu.

Những tờ báo đầu tiên Võ Nguyên Giáp tham gia sáng lập và tổ chức.

May sao có tờ Hồn trẻ của Hướng đạo sinh, vì thua lỗ phải tạm ngừng xuất bản, chủ nhiệm báo sẵn sàng nhượng lại bản quyền. Tôi bàn với một số giáo sư tiến bộ ở trường Thăng Long cùng nhau góp tiền để làm cho tờ báo sống lại với một nội dung hoàn toàn mới. Chỉ 2 ngày sau khi Léon Blum tuyên thệ nhậm chức Thủ tướng Chính phủ Pháp, ngày 6-6-1936 tờ Hồn trẻ tập mới ra đời. Có thể nói đây là tờ báo tiếng Việt đầu tiên công khai cổ động đấu tranh cho các khẩu hiệu dân sinh, dân chủ, đòi đại xá chính trị phạm, ủng hộ Mặt trận Bình dân Pháp và tập hợp nguyện vọng của các tầng lớp nhân dân Việt Nam nhằm phản ánh với phái đoàn điều tra của Chính phủ Bình dân do Goda cầm đầu, sẽ sang Đông Dương. Báo rất được bạn đọc hoan nghênh, in ra không đủ bán. Ra đến số 5 thì nhà cầm quyền ra lệnh đóng cửa.

Biết ra báo tiếng Việt sẽ bị o ép song ra báo tiếng Pháp dễ hơn nhiều nên Võ Nguyên Giáp chuyển sang làm báo tiếng Pháp. Ông cộng tác với Nguyễn Thế Rục, đảng viên Đảng Cộng sản Pháp, sinh viên Trường đại học Phương Đông của Quốc tế Cộng sản, xuất bản tờ Le Travail (Lao Động). Ngày 16-9-1936, Báo Le Travail do Võ Nguyên Giáp vừa là chủ bút, vừa là biên tập viên chính ra đời. Báo ra được 30 số đến 16-4-1937 tiếp tục bị đóng cửa.

Võ Nguyên Giáp hăng say làm báo dù hầu như không có nhuận bút và phụ cấp.

Lúc này, nhiều tờ báo tiếng Pháp và tiếng Việt được Đảng chỉ đạo xuất bản công khai. Báo tiếng Pháp có các tờ Rassemblement (Tập hợp), En Avant (Tiến lên), Notre Voix (Tiếng nói của chúng ta); báo tiếng Việt có Thế giới, Đời nay, Tin tức, Ngày mới… Võ Nguyên Giáp hăng say làm báo dù hầu như không có nhuận bút và phụ cấp.

Sau này Đại tướng Võ Nguyên Giáp kể lại: “Suốt những năm đó, nghề chính của tôi là dạy học ở trường Thăng Long, tôi cũng đã nộp đơn học trường luật nhưng phần lớn thời gian dành cho báo chí. Tôi làm hết các chân của nghề báo, từ viết xã luận, thời đàm, nghị luận, điều tra, phóng sự, biên tập, duyệt bài, sắp xếp nội dung... cho tới viết bố cục, lên trang, trình bày, đưa nhà in, sửa bản bông và không ít khi làm cả việc phát hành báo”.

Trung tướng Hồng Cư, người em cọc chèo với Đại tướng có lần viết trên Báo Quân đội nhân dân: Thời gian này, anh Giáp làm việc rất hào hứng, mặc dù sức khỏe của anh không tốt cho lắm. Nghe tin có cuộc bãi công lớn của công nhân vùng mỏ, Võ Nguyên Giáp đã đạp xe đạp 200km từ Hà Nội về tới Cẩm Phả để viết bài đăng báo. Cuộc bãi công nổ ra ngày 13-11-1936 lúc đầu tại Cẩm Phả, với trên một vạn thợ mỏ tham gia, sau một tuần lan ra khắp vùng mỏ với trên năm vạn người tham gia. Chính quyền thực dân Pháp điều động lính lê dương về vùng mỏ, uy hiếp tinh thần thợ bãi công. Anh Giáp viết bài tố cáo đăng liên tiếp mấy số báo Le Travail. Những bài báo này đã gây được sự chú ý của dư luận trong nước và cả ở Pháp, tạo ra sự ủng hộ đối với cuộc đấu tranh của thợ mỏ.

Chủ tịch Hồ Chí Minh và các đồng chí Trường Chinh, Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp tại Chiến khu Việt Bắc. Ảnh tư liệu

Có lần cùng một lúc, các anh Trường Chinh, Phạm Văn Đồng, Hoàng Hữu Nam đều bận việc đột xuất, không kịp viết bài, anh Giáp ngồi từ 6 giờ chiều đến 6 giờ sáng hôm sau, viết kín một thếp giấy 48 trang và bố cục, trình bày xong cả một số báo cho kịp đưa xuống nhà in, sau khi ăn điểm tâm, lại tới trường Thăng Long dạy học.

Hội nghị lần thứ nhất của báo giới Bắc Kỳ họp ngày 24-4-1937 tại Hội quán CSA số 1 phố Charles Coulier (nay là Câu lạc bộ Thể dục thể thao Khúc Hạo) đã bầu Võ Nguyên Giáp làm Chủ tịch và Trần Huy Liệu làm Phó Chủ tịch Ủy ban báo chí Bắc Kỳ.

Tháng 5-1940, Võ Nguyên Giáp và Phạm Văn Đồng được Xứ ủy Bắc kỳ cử sang Vân Nam (Trung Quốc) hoạt động. Trong hồi ký Từ nhân dân mà ra, ông kể: "Thời gian ở Tĩnh Tây, chúng tôi cũng ra báo. Cũng chỉ là báo in thạch, nhưng giấy sẵn, khuôn khổ tờ báo rộng, bài viết thoải mái chứ không hạn chế…”

Sau hội nghị Trung ương 8 năm 1941, Trung ương thành lập Mặt trận Việt Minh, Bác Hồ chỉ đạo ra tờ báo Việt Nam độc lập, gọi tắt là Việt lập và phân công Võ Nguyên Giáp viết một số bài quan trọng. Đã làm báo, viết báo rất nhiều nhưng chưa bao giờ Võ Nguyên Giáp thấy viết báo khó khăn như thời gian làm báo Việt Nam độc lập cùng Hồ Chí Minh.

Đại tướng kể lại trong Tổng tập hồi ký: Có lần Bác phân công viết một bài về phong trào phụ nữ, nhưng chỉ được viết 100 chữ. Thấy tôi ngồi viết khó khăn, Bác cười bảo: Báo các chú văn hay, nhiều chữ, nhưng khó đọc, và có đọc được cũng không mấy ai hiểu. Đây là một bài học về làm báo phục vụ nhân dân mà Võ Nguyên Giáp vô cùng thấm thía và không bao giờ quên.

Ngày 22-12-1944, theo chỉ đạo của Chủ tịch Hồ Chí Minh, đồng chí Võ Nguyên Giáp thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân (tổ chức tiền thân của Quân đội Nhân dân Việt Nam) tại chiến khu Trần Hưng Đạo với 34 đội viên. Ảnh: Báo QĐND.

Ngay sau khi Đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân ra đời ngày 22-12-1944, Võ Nguyên Giáp đã cho ra đời tờ báo viết tay với tên gọi là Tiếng súng reo. Sang năm 1945, Võ Nguyên Giáp còn tiếp tục làm chủ bút, chỉ đạo biên tập 5 số đầu tiên (từ 20-6 đến 5-8-1945) của báo Nước Nam mới. Ông cũng chủ trì việc thành lập Báo Quân Giải phóng của Việt Nam Giải phóng quân. Số 1 của Báo Quân Giải phóng số ra ngày 5-8-1945 đăng bài quan trọng của Tổng Tư lệnh Võ Nguyên Giáp với bút danh là Trí Dũng biểu dương, phê bình rút kinh nghiệm một số trận chiến đấu.

Sau khi Cách mạng Tháng Tám thành công, Võ Nguyên Giáp được Đảng, Bác Hồ giao nhiều trọng trách mới. Giữa bộn bề công việc, ông vẫn tích cực tham gia hoạt động báo chí với nhiều bài viết quan trọng, mang tầm định hướng chiến lược.

Trong chiến dịch Điện Biên Phủ, Đại tướng hết sức coi trọng mặt trận tuyên truyền, báo chí. Đặc biệt, Báo Quân đội nhân dân đã tổ chức tòa soạn tiền phương trong rừng Mường Phăng nằm ngay cận kề hầm Đại tướng. Đại tướng thường xuyên chỉ đạo và là tác giả (bút danh Chính Nghĩa) của những bài xã luận, bình luận sắc bén trên 33 số báo Quân đội nhân dân tại mặt trận.

1: Bộ chỉ huy Chiến dịch Điện Biên Phủ: Chủ tịch Hồ Chí Minh (giữa), Đại tướng, Tổng Tư lệnh Võ Nguyên Giáp (ngoài cùng bên phải) và các đồng chí trong Bộ chỉ huy chiến dịch. 2: Bộ Chỉ huy chiến dịch Điện Biên Phủ năm 1954 bàn kế hoạch tác chiến dưới sự chỉ đạo của Đại tướng, Tổng Tư lệnh Võ Nguyên Giáp. 3: Đại tướng Võ Nguyên Giáp duyệt đội hình các đơn vị bộ đội tham gia Chiến dịch Điện Biên Phủ năm 1954 ngay tại mặt trận. 4: Đại tướng Võ Nguyên Giáp quan sát trận địa Điện Biên Phủ lần cuối trước khi phát lệnh nổ súng tấn công. Ảnh tư liệu.

Ông Hoàng Xuân Tùy, Chủ nhiệm Báo Quân đội nhân dân (chức vụ tương đương Tổng biên tập ngày nay) khi đó kiêm thư ký của Đại tướng Võ Nguyên Giáp, kiêm Trưởng ban Tuyên huấn Mặt trận Điện Biên Phủ đã luôn nắm bắt kịp thời mọi chỉ đạo để có những bài viết sắc bén. Bộ đội thường đón đọc những bài Chính Nghĩa viết và có khi trong bài của Chính Nghĩa còn cài chi tiết để đánh lạc hướng quân địch. “Những bài ấy được phát trên sóng Đài Tiếng nói Việt Nam để cho đối phương nghe”, nhà báo Trần Cư – nguyên Thư ký tòa soạn tiền phương sau này tiết lộ. Những bài của Đại tướng viết trong thời gian này, như: “Kế hoạch Nava đã gặp những thất bại nặng nề” (báo Quân đội nhân dân số 117, ngày 3-11-1953, tức là số 2 của báo Quân đội nhân dân xuất bản tại mặt trận); “Chúc mừng thắng lợi đầu năm của nhân dân Pathét Lào” (số 123, ngày 18-2-1954); “Từ Hòa Bình, Nà Sản tới Điện Biên Phủ và Luang Prabang hay là: Tài thao lược của Nava!” (số 127, ngày 3-3-1954); “Những lục đục nội bộ trong phe địch, ngụy sau những thất bại quân sự vừa qua” (số 129, ngày 9-3-1954); “Hoan hô chiến công của hai đoàn dũng sĩ diệt 78 phi cơ địch ở Gia Lâm và Cát Bi” (số 131, ngày 1-4-1954), được bộ đội truyền tay nhau đọc ngay trong chiến hào, củng cố thêm niềm tin vào chiến thắng của chiến dịch, động viên, cổ vũ tinh thần chiến đấu của cán bộ, chiến sĩ ta.

Bài viết của Đại tướng Võ Nguyên Giáp đăng trên Báo Quân đội nhân dân số ra ngày 28-3-1954.

Trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, do trọng trách nặng nề với công việc Đảng giao, ông không trực tiếp tham gia lãnh đạo một cơ quan báo chí nào, nhưng ông vẫn tiếp tục viết nhiều bài báo quan trọng. Theo nghiên cứu của GS, TS Tạ Ngọc Tấn: Những bài viết của ông trong thời kỳ này có thể chia thành 3 nhóm: Nhóm thứ nhất là hồi ức về những chặng đường cách mạng đã qua; nhóm thứ hai là các bài có tính chất tổng kết về đường lối quân sự của Đảng, quá trình xây dựng, phát triển lực lượng vũ trang nhân dân và chiến tranh cách mạng dưới sự lãnh đạo của Đảng; nhóm thứ ba là các bài có tính chỉ đạo, phân tích, đánh giá tình hình, định hướng tư tưởng và hành động cho quân đội và nhân dân ta.

Thời kỳ từ sau khi giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, Đại tướng vẫn tiếp tục viết báo khá nhiều và với những chủ đề đa dạng. Ngoài những vấn đề quen thuộc như quân sự - quốc phòng, thời sự chính trị, ông có nhiều bài viết về các vấn đề khoa học, kỹ thuật, văn hóa, lịch sử. Đặc biệt, với các công trình nghiên cứu và các bài báo về tư tưởng Hồ Chí Minh, ông trở thành một trong những người đi đầu nghiên cứu và có những đóng góp có ý nghĩa quan trọng về chủ đề mới mẻ này.

Như vậy, từ khi mới là cậu học trò 16 tuổi đến khi đã trở thành một vị đại tướng, chính trị gia lừng danh, với cuộc đời hơn một thế kỷ, Đại tướng Võ Nguyên Giáp có hơn 80 năm viết báo. Các tác phẩm ông đã bổ sung vào kho tàng lý luận và thực tiễn nghệ thuật quân sự Việt Nam cũng như nhiều lĩnh vực khác của đời sống xã hội. Trong một lần tiếp các nhà báo, Đại tướng Võ Nguyên Giáp tâm sự: “Báo chí là một lực lượng mạnh, có thể tạo nên sự chuyển biến con người. Báo chí phải tích cực tham gia vào công tác tư tưởng, xây dựng Đảng, đào tạo cán bộ, phổ biến kiến thức mới trong nhân dân, trên cơ sở đó xây dựng một nước Việt Nam anh hùng nhưng giàu có”.

*) Tài liệu tham khảo: "Chứng nhân lịch sử", GS, TS Tạ Ngọc Tấn, NXB Chính trị Quốc gia Sự thật