Hà Nội đang đặt mục tiêu trở thành đô thị thông minh, hiện đại, nhưng điểm quyết định không nằm ở những trung tâm điều hành quy mô lớn mà ở cấp phường - nơi tiếp xúc trực tiếp với người dân và xử lý từng thủ tục hằng ngày. Làm thế nào để mỗi phường thực sự trở thành “đơn vị vận hành số”, minh bạch, dựa trên dữ liệu và phản hồi nhanh mọi nhu cầu của người dân? Kinh nghiệm quốc tế và ý kiến chuyên gia đều cho thấy: Để nâng tầm quản trị, xây dựng đô thị thông minh, đổi mới thể chế, nâng cao năng lực con người và hoàn thiện hạ tầng dữ liệu... được coi là những giải pháp then chốt.

Phát biểu tại phiên khai mạc kỳ họp thứ 28 HĐND TP Hà Nội diễn ra sáng 26-11, đồng chí Đỗ Văn Chiến, Ủy viên Bộ Chính trị, Phó chủ tịch Thường trực Quốc hội nhấn mạnh, Hà Nội cần mạnh dạn, tiên phong đi đầu thực hiện phân cấp, phân quyền, ủy quyền trên nguyên tắc “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”, gắn với tăng cường kiểm tra, giám sát và nâng cao trách nhiệm giải trình của các cấp chính quyền.

Việc chuyển đổi chính quyền 3 cấp xuống 2 cấp, theo PGS, TS Nguyễn Bá Chiến, Giám đốc Học viện Hành chính và Quản trị công, đòi hỏi một cơ chế vận hành mới, rõ ràng về thẩm quyền và linh hoạt trong phối hợp. Ông cho rằng, cần sớm ban hành hệ thống quy trình, quy chế làm việc mới, phân định rõ ràng, minh bạch thẩm quyền và trách nhiệm giữa cấp phường với các sở, ngành; nguyên tắc là “phân cấp tối đa - trách nhiệm cụ thể”, gắn với cá thể hóa trách nhiệm người đứng đầu, bảo đảm thẩm quyền đi đôi với trách nhiệm giải trình và tự chủ tài chính. Cùng với đó, công tác thanh tra, kiểm tra thường xuyên và đột xuất phải được siết chặt để phòng tiêu cực, lạm quyền và bảo đảm thống nhất, kỷ cương trong toàn hệ thống.

Phân quyền, theo các chuyên gia, không phải là phân tán quyền lực, mà là chuyển từ “tập trung quyền lực” sang “tập trung trách nhiệm”, qua đó giúp chính quyền thành phố thực sự là nhà hoạch định, còn địa phương trở thành cấp vận hành, kiến tạo niềm tin. Địa phương chỉ có thể làm tốt vai trò “điều phối và phục vụ” khi được trao đủ thẩm quyền phê duyệt, điều hành, huy động xã hội hóa và giám sát công khai.

Cùng với đó, nhiều ý kiến đề xuất áp dụng KPI để đánh giá kết quả công việc (số lượng hồ sơ tiếp nhận, xử lý, tồn đọng; mức độ hài lòng của người dân; tiến độ dự án; hiệu quả từng cán bộ, phòng ban). Cách đánh giá dựa trên dữ liệu này vừa khuyến khích đổi mới, vừa tạo áp lực tích cực để đội ngũ nâng cao năng lực. TS Nguyễn Minh Phong, nguyên Viện trưởng Viện Phát triển kinh tế Hà Nội, cho rằng KPI sẽ giúp mọi việc nhanh và minh bạch hơn, tránh tình trạng đổ lỗi, trì trệ. “Áp dụng KPIs là yêu cầu hàng đầu, đi kèm dữ liệu lớn, tăng cường thanh tra, kiểm tra và cơ chế thưởng - phạt nghiêm minh”, ông nhấn mạnh.

Nếu thể chế là khung nền thì con người chính là lực đẩy để chính quyền thông minh hoạt động hiệu quả. Các chuyên gia thống nhất rằng cán bộ cấp cơ sở phải trở thành “hạt nhân chuyển đổi số”, vừa am hiểu công nghệ, vừa có tư duy phục vụ nhân dân. Hà Nội vì vậy cần thay đổi căn bản công tác đào tạo: Từ trang bị kiến thức sang phát triển kỹ năng kết nối, tư vấn và tư duy phân tích. Công chức không chỉ thuần thục thao tác hành chính mà phải được huấn luyện tư duy kiến tạo, phân tích dữ liệu và công nghệ mới như AI, Blockchain, trở thành “cầu nối tư vấn” thay vì chỉ là người tiếp nhận và trả hồ sơ.

Nhấn mạnh tầm quan trọng của nguồn nhân lực, PGS, TS Trần Quang Diệu, Giám đốc Trung tâm Công nghệ và Chuyển đổi số, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh nhấn mạnh cần thiết phải khẩn trương xây dựng các chương trình đào tạo lại và đào tạo nâng cao quy mô lớn, được thiết kế chuyên biệt cho đội ngũ cán bộ, công chức. Các chương trình này không chỉ dừng lại ở tin học văn phòng, mà phải tập trung vào các kỹ năng của tương lai như khoa học dữ liệu, khả năng phân tích chính sách dựa trên dữ liệu, và các kiến thức cơ bản về quản trị AI. Đặc biệt, đối tượng ưu tiên phải là các nhà lãnh đạo và quản lý đô thị, những người ra quyết định.

Các chuyên gia thống nhất rằng cán bộ cấp cơ sở phải trở thành “hạt nhân chuyển đổi số”, vừa am hiểu công nghệ, vừa có tư duy phục vụ nhân dân.

Trong khi đó, TS, luật sư Đặng Văn Cường, Trưởng Văn phòng Luật sư Chính Pháp, Đoàn Luật sư TP Hà Nội đề xuất việc bổ nhiệm “cán bộ phường số” tại 100% phường/xã nhằm hỗ trợ người dân sử dụng dịch vụ số, quản lý dữ liệu địa phương, liên thông với sở ngành. Ông nhấn mạnh, trong bối cảnh AI ngày càng phổ biến, việc ứng dụng công nghệ vào quản lý hành chính là cần thiết để tạo ra lực lượng cán bộ số hỗ trợ công chức, nâng cao hiệu quả phục vụ người dân và doanh nghiệp.

Một yêu cầu quan trọng khác là phân bổ nhân sự linh hoạt, tránh tình trạng “chỗ thừa, chỗ thiếu”. Nhân sự phải phù hợp chuyên môn, nghiệp vụ và đặc thù từng địa phương. TS Nguyễn Minh Phong cho rằng, Hà Nội có thể áp dụng các biện pháp mới dựa trên quyền phân cấp dành riêng cho Thủ đô, chẳng hạn số lượng cán bộ không nhất thiết cứng theo quy định chung.

PGS, TS Nguyễn Bá Chiến cũng đề xuất xây dựng định mức biên chế linh hoạt dựa trên quy mô dân số (thường trú và tạm trú), số lượng doanh nghiệp, khối lượng giao dịch hành chính và đặc thù địa phương. Các nơi có quy mô dân số lớn, khối lượng công việc nhiều có thể bố trí thêm Phó Chủ tịch hoặc tổ chức bộ phận chuyên môn hóa sâu hơn, bổ sung cấp phó phòng thay vì để một công chức kiêm nhiệm quá nhiều mảng, một phòng đảm nhận quá nhiều lĩnh vực. Địa phương chịu trách nhiệm về hiệu quả sử dụng nhân sự.

Bên cạnh thể chế và con người, hạ tầng số cũng là trụ cột không thể thiếu để phường vận hành thông minh. Nếu hạ tầng yếu, công nghệ thiếu đồng bộ, dữ liệu phân tán, mọi nỗ lực đổi mới đều kém hiệu quả. Một địa phương thông minh cần có bộ dữ liệu cốt lõi: Dữ liệu dân cư, đất đai - hộ tịch - đô thị, dữ liệu phản ánh hiện trường, dữ liệu an ninh, môi trường… Khi đầy đủ dữ liệu, quyết định quản lý mới có cơ sở và khả năng dự báo cũng tăng lên, từ đó nâng cao chất lượng quản trị đô thị.

Giới chuyên gia cho rằng, cần phải đẩy mạnh sử dụng Big Data và AI để phân tích dữ liệu, từ đó đưa ra quyết định chỉ đạo kịp thời.

PGS, TS Nguyễn Bá Chiến cho rằng, nền tảng công nghệ là yếu tố bắt buộc để kết nối trực tiếp Thành phố với địa phương và bảo đảm mô hình 2 cấp vận hành hiệu quả. Để xây dựng “Chính quyền số” tiến tới “Chính quyền thông minh”, cần ưu tiên nguồn lực hoàn thiện 100% cơ sở dữ liệu dùng chung; chuẩn hóa và số hóa toàn trình các thủ tục hành chính; liên thông và xử lý hoàn toàn trên môi trường số. Đây là điều kiện tiên quyết để giảm tải cho địa phương, minh bạch quy trình và giúp Thành phố kiểm soát tiến độ xử lý hồ sơ theo thời gian thực.

Cùng với đó, cần ứng dụng AI và Big Data trong chỉ đạo, điều hành. Thay vì chỉ đạo, giám sát thủ công, cần ứng dụng công nghệ để quản trị “siêu đô thị”. Sử dụng các công cụ phân tích dữ liệu lớn (Big Data) và trí tuệ nhân tạo (AI) để phân tích dữ liệu (từ hệ thống camera, phản ánh của người dân, hồ sơ thủ tục hành chính...) nhằm cảnh báo sớm các “điểm nóng” về trật tự xây dựng, an ninh trật tự, ùn tắc giao thông... tại các phường, từ đó đưa ra quyết định chỉ đạo kịp thời. Mỗi phường cần nhanh chóng tạo lập và đưa vào sử dụng Data dashboard (công cụ quản lý thông tin, theo dõi, phân tích và hiển thị các chỉ số hiệu suất, số liệu và các dữ liệu chính một cách trực quan để theo dõi tình hình hoạt động của doanh nghiệp, bộ phận hoặc quy trình cụ thể).

Trong khi đó, PGS, TS Trần Quang Diệu cho rằng, để phá vỡ các “ốc đảo dữ liệu” đang tồn tại cố hữu tại các bộ, ngành và địa phương, cần một giải pháp hạ tầng mang tính cách mạng, thay vì đi theo lối mòn tốn kém và rủi ro. Nhiệm vụ trọng tâm là nghiên cứu và triển khai một nền tảng tích hợp, chia sẻ dữ liệu quốc gia, nhưng phải dựa trên một kiến trúc hiện đại: Kết hợp cả tập trung và phi tập trung. Ông cũng nhấn mạnh cần thiết phải hoàn thiện thể chế và khung pháp lý về dữ liệu, nhằm giải quyết các vấn đề phức tạp như phân loại dữ liệu (dữ liệu công, dữ liệu tư, dữ liệu cá nhân, dữ liệu nhạy cảm), xác định rõ ràng quyền và nghĩa vụ của các chủ thể tham gia vào hệ sinh thái dữ liệu.

Theo PGS, TS Trần Quang Diệu, Estonia là hình mẫu về quốc gia số, với nền tảng cốt lõi X-Road (hay X-tee), một lớp trao đổi dữ liệu phi tập trung và an toàn. Thay vì xây dựng một cơ sở dữ liệu tập trung dễ bị tấn công, X-Road hoạt động như một “xa lộ” cho phép các hệ thống độc lập của chính phủ và tư nhân trao đổi thông tin một cách an toàn. Chìa khóa ở đây chính là cơ chế bảo mật. Theo đó, mọi dữ liệu đi ra đều được ký số và mã hóa, và mọi truy cập đều được ghi lại dấu thời gian (timestamp), đảm bảo sự minh bạch tuyệt đối bởi công dân có toàn quyền giám sát ai đã xem thông tin cá nhân của họ.

X-Road cung cấp khả năng trao đổi dữ liệu thống nhất và an toàn giữa các tổ chức trong một hệ sinh thái. Nền tảng chia sẻ dữ liệu linh hoạt, an toàn, kết nối nhiều cơ quan và dịch vụ khác nhau thông qua Internet nhưng vẫn đảm bảo tính xác thực, bảo mật và giám sát chặt chẽ.

Sự minh bạch này đã thiết lập một “khế ước xã hội số” vững chắc. Niềm tin thúc đẩy 99% dịch vụ công được thực hiện trực tuyến, giúp tiết kiệm thời gian tương đương 2% GDP quốc gia. Điều này cho thấy niềm tin số là nền tảng quyết định thành công bền vững của một xã hội số hiện đại.

Điểm nổi bật nữa nằm ở Thủ đô Tallinn của Estonia. Nơi đây đã lắp đặt hơn 800 cảm biến IoT để thu thập dữ liệu về mức độ tiếng ồn, chất lượng không khí, quản lý rác thải thông minh để triển khai các biện pháp can thiệp kịp thời.

Cũng giống như Estonia, cường quốc công nghệ Hàn Quốc tập trung phát triển hệ sinh thái D.N.A (Dữ liệu - Mạng lưới - Trí tuệ nhân tạo), đẩy mạnh ứng dụng công nghệ trong các lĩnh vực đô thị thông minh. Tại Hàn Quốc, AI và Big Data được khai thác thành công để tối ưu hóa giao thông. Các hệ thống tín hiệu giao thông thông minh tại Seoul đã giúp giảm thời gian trễ trung bình tới 41%.

Không chỉ Hàn Quốc mà nhiều quốc gia tiên tiến khác cũng đã tích hợp AI và Big Data, trong đó có Trung Quốc. Trao đổi tại Diễn đàn Quản trị địa phương ở đơn vị hành chính phường ngày 2-11 tại Hà Nội, TS Nguyễn Thị Hạnh, Vụ trưởng Vụ Pháp luật hình sự - hành chính, Bộ Tư pháp, cho biết Trung Quốc đã sử dụng AI và Big Data để phân tích dữ liệu từ camera giao thông, điện thoại di động và các cảm biến. AI giúp điều chỉnh đèn tín hiệu giao thông theo thời gian thực, giúp giảm đáng kể tình trạng tắc nghẽn và thời gian phản ứng của xe cứu thương. Quốc gia Đông Á này cũng tích hợp sâu các dịch vụ công vào các siêu ứng dụng như Alipay và WeChat, thuận tiện cho người dân trong thanh toán hóa đơn, đặt lịch hẹn bệnh viện, hay truy cập hồ sơ cá nhân chỉ với vài cú chạm.

Ngôi làng thông minh trong dự án EDC, nơi người dân có thể trải nghiệm trực tiếp các công nghệ tiên tiến và hình dung cuộc sống trong tương lai.

“Phòng thí nghiệm sống” (Living Lab) của Hàn Quốc cũng là một trong những mô hình đáng tham khảo. Trong dự án Busan Eco Delta City (EDC - Khu đô thị thông minh Busan), triển khai tại nơi giao nhau của 3 con sông ở Busan, thành phố cảng lớn nhất Hàn Quốc, một ngôi làng thông minh đã được xây dựng. 56 hộ gia đình được lựa chọn để sinh sống miễn phí trong vòng 3 đến 5 năm. Đổi lại, họ trở thành người “đồng sáng tạo” vào quá trình thử nghiệm và đánh giá hơn 40 công nghệ thông minh, từ nhà ở không phát thải, thiết bị gia dụng kết nối IoT, robot dịch vụ, cho đến hệ thống y tế từ xa và chăm sóc sức khỏe cá nhân hóa. Dữ liệu thực tế về mô hình tiêu thụ năng lượng, thói quen sinh hoạt, và sức khỏe được thu thập, phân tích liên tục thông qua các cuộc họp định kỳ hằng tháng giữa chính quyền, doanh nghiệp công nghệ (như Samsung) và người dân. Mô hình “Living Lab” này đã mang lại những kết quả ấn tượng và đảo ngược quy trình phát triển công nghệ từ “phát triển rồi triển khai” sang “triển khai để phát triển”, khuyến khích thử nghiệm, điều chỉnh để tăng hiệu quả.

Trong khi đó, Singapore tiếp cận đô thị thông minh không chỉ như một dự án công nghệ, mà là một chiến lược quốc gia mang tính sống còn, được định danh là “Smart Nation". Chiến lược này được xây dựng trên ba trụ cột chính: Xã hội số, Kinh tế số và Chính phủ số, nhằm thay đổi toàn diện cách người dân sống, làm việc và tương tác. Nền tảng cốt lõi của toàn bộ hệ sinh thái này là Định danh số Quốc gia (Singpass). Singpass đóng vai trò như một “chìa khóa vạn năng” an toàn, cho phép người dân và doanh nghiệp truy cập một cách liền mạch vào hơn 2.000 dịch vụ của cả khu vực công và tư, từ khai thuế, khám bệnh đến mở tài khoản ngân hàng. Singapore cũng ứng dụng nhận dạng sinh trắc học tại cửa khẩu để giúp giảm 40% thời gian chờ đợi, hệ thống giao thông thông minh giảm tới 12% thời gian di chuyển giờ cao điểm. Singapore liên tục giữ vị trí hàng đầu thế giới về thành phố thông minh và năng lực cạnh tranh số.